Arjen Kleinherenbrink over filosoof Bruno Latour

Arjen Kleinherenbrink (1984) is metafysicus en filosofisch antropoloog aan de Radboud Universiteit, waar hij ook het programma Philosophy, Politics and Society coördineert. Hij schrijft filosofische essays en boeken en geeft lezingen voor uiteenlopend publiek. Hij schreef ‘Alles is een machine’ (2017) en ‘Avonturen bestaan niet’ (2018, met Simon Gusman). In november 2022 verscheen zijn boek ‘De constructie van de wereld’ over het oeuvre van Bruno Latour.

Bruno Latour (1947-2022) was een Franse filosoof, socioloog en antropoloog. Hij is de eerste grote filosoof die de wereld systematisch beschrijft in termen van netwerken. Op intrigerende wijze toont hij hoe talloze uiteenlopende zaken zich met elkaar moeten verbinden om bureaucratische organisaties, wetenschappelijke theorieën, complexe technologieën en menselijke samenlevingen tot stand te brengen. Tot zijn bekendste boeken behoren ‘Laboratory Life’ (1979), ‘Nous n’avons jamais été modernes’ (1991), ‘Face à Gaïa’ (2015) en ‘Où atterrir?’ (2017).

Waarom heeft u een boek over Latour geschreven?

“Kleinherenbrink: Om twee redenen. Vakinhoudelijk omdat zijn werk goed past bij mijn interesse voor Franse filosofen en dit boek een logisch vervolg is op mijn eerdere boeken. De tweede reden is dat Latour in zijn intellectuele carrière een voorname denker is geweest op het punt waar wetenschap, politiek en ecologie elkaar raken en dat is een fascinerend snijvlak. Dat maakt het ook een plezier om met deze thematiek die hij aandraagt aan de slag te gaan. Ik heb dit boek geschreven in de hoogtijdagen van de coronapandemie. Daarin was steeds weer aan de orde van de dag hoe wetenschap, politiek en ecologie met elkaar verband houden.”

Kun je zeggen dat hij het ‘enfant terrible’ was van de filosofie in de jaren zeventig?

“Dat was hij zeker van de wetenschapsfilosofie. Binnen de wetenschap, maar ook in het algemeen is er de neiging de complexiteit van de wereld te reduceren door één overkoepelende, onderliggende oorzaak te identificeren. Latour kwam tot het besef dat het zo niet werkt. De wereld wordt gegenereerd vanuit complexiteit en niet door een soort overkoepelende onderliggende basis.”

Latour introduceerde de Actor Netwerk Theorie (ANT). Wat houdt die theorie in?

“Latour zegt: je kunt nooit voor eens en voor altijd een overkoepelende factor vinden waarmee je alles kunt verklaren. Alles in de wereld is een actor, iets dat handelt. Actoren zijn zowel mensen als nonmensen. Ook rivieren, schimmels, bomen, eigenlijk alles op aarde handelt en zijn dus actoren, maar heel belangrijk: niets handelt uit zichzelf. Alles handelt dankzij andere zaken/actoren die daaraan gekoppeld zijn. Dat noemt Latour een netwerk.

Je kunt zo’n netwerk zien als een zwerm spreeuwen die zich in de avond verzamelen. De zwerm heeft geen kapitein en ook geen klein groepje vogels dat bepaalt waar de zwerm heen gaat. De zwerm bestaat uit heel veel actoren, die zich met elkaar verbinden, en is voortdurend aan het veranderen, afhankelijk van allerlei factoren. De geluiden die de vogels maken, wat ze horen, wat ze zien, de thermiek etc. Al die actoren bepalen het netwerk. De ANT-methode van Latour is een technisch, methodologisch en filosofisch middel om te vechten tegen de neiging die iedereen heeft om te snel complexiteit te reduceren tot iets heel simpels, dat nooit recht kan doen aan de wereld.”

Hoe begin je zo’n netwerkanalyse en wanneer stop je met zoeken naar nieuwe actoren?

“Latour zegt: Je kunt starten als je genoeg actoren (mensen en nonmensen) hebt gevonden die voldoende steun aan zo’n netwerk bieden. Je moet bondgenoten zoeken. Wetenschappelijke theorie, zegt hij, heeft om echt te bestaan allerlei bondgenoten nodig. Ook experimenten die bevestigen of het klopt.

Binnen de Latouriaanse wetenschapsfilosofie is het niet mogelijk om voor eens en altijd conclusies te trekken. Het gaat altijd om wetenschap in actie, om voortschrijdend inzicht, en om het uitbreiden van ons wereldbeeld. Latour noemt het ook experimentele metafysica. In zo’n wereld als de onze kun je volgens Latour nooit zeggen, nu ben ik klaar. Je kunt altijd doorgaan met zoeken naar de volgende tak in het netwerk. Je stopt alleen even als je budget of tijd op is.”

U zegt in uw boek dat Latour’s filosofie een filosofie van winnaars is.

“Iets of iemand kan zich meer laten gelden naarmate er meer bondgenoten zijn. Als jij bijvoorbeeld de enige bent die op morele gronden het martelen van criminelen onacceptabel vindt, dan zegt een Latouriaan: als je geen bondgenoten, geen mensen en dingen hebt die jouw ideeën kracht bijzetten en die anderen kunnen overhalen dan is het of je niet bestaat. Als je alleen staat, win je niet; dus een filosofie van winnaars.”

Hoe zit het dan met bijvoorbeeld Poetin?

“Als je naar politici kijkt, zie je altijd een vreemde combinatie van macht en zwakte. Poetin kan een ongekende hoeveelheid verwoesting of welzijn veroorzaken. Dat kan hij alleen, omdat hij om zich heen een goed georganiseerde reeks zwaktes heeft. Zolang zijn staf hem blijft helpen, zijn secretariaat blijft communiceren, zijn generaals hem trouw blijven, burgers niet in opstand komen, politie op zijn hand is etc., blijft hij aan de macht. Om die enorme macht te hebben moeten een heleboel potentieel zwakke punten in het gareel gehouden worden. Bij die politici zie je de enorme slagkracht die een actor kan hebben en de potentiële kwetsbaarheid van het netwerk dat nodig is om die macht, bijna een soort krachtcentrale, in die persoon te genereren.”

Wij zijn in oorlog met de aarde, zegt Latour?

“Latour wil een te romantisch, te lief idee over natuur overboord gooien. Wij doen vaak of de natuur iets is wat je kunt aanroepen om ons allemaal met elkaar te verenigen. Het idee dat alles goed komt als we maar respect hebben voor de natuur. In plaats daarvan moeten we juist wat meer realisme tonen en zien dat onze ecologische belangen ons ook van elkaar kunnen scheiden. Voorbeeld: de rivier de Nijl, een gigantisch sluimerend conflict om wie waar dammen mag bouwen. Mensen zijn altijd al in conflict geweest over deze rivier, dat kun je niet met alleen respect voor de natuur oplossen.”

Brengt Latour ons ver genoeg denkt u?

“Latour in zijn eentje niet. Maar Latour’s oeuvre zie je terug in een steeds groter wordende stroom van wetenschappelijke publicaties, in kunst en in het publiek debat. Het type denken waar hij voor staat, wint steeds meer aan kracht.

Zijn ANT- methode heeft grote invloed. Als je accepteert dat de wereld bestaat uit super complexe netwerken die ook nog eens dynamisch zijn, heb je als individu nooit tijd en intellect genoeg om het allemaal te begrijpen. Je hebt in alle denkbare domeinen betrouwbare woordvoerders voor de netwerken nodig. Daar moeten we naar op zoek.

Een voorbeeld daarvan in het Nederlandse politieke systeem zijn de Waterschappen. Wij weten dat we afhankelijk zijn van rivieren en zeeën en dat we daar nooit het laatste woord over kunnen zeggen. Alles verandert en ontwikkelt zich voortdurend. Wij hebben instituten nodig, zoals het Waterschap, die zowel op politiek, wetenschappelijk als op alledaags niveau voortdurend informatie aanbrengen en de mogelijkheden laten zien ten aanzien van al die actoren die meespelen.”

Ria Hullegie

‘De constructie van de wereld’ staat op de filosofielijst van seizoen 2023-2024.