Keuzelijst 2022-2023

Het dataïsme is de overtuiging dat de werkelijkheid volledig in data gevat kan worden. In Frictie illustreert en bekritiseerd Miriam Rasch dit geloof. Door de werkelijkheid in data te vatten wordt de werkelijkheid versoepelt, bijvoorbeeld met zoekmachines die al weten wat je op wilt zoeken voordat je het intypt. Zo maakt data onze realiteit vrij van frictie. Ondanks dat deze automatisering klinkt als iets goeds – het wordt de mens immers makkelijk gemaakt – belemmerd het onze authenticiteit, alles wordt voor ons gedaan. Tegenover de automatiserende wereldopvatting die het dataïsme propagandeert, stelt Miriam Rasch een levensstijl van frictie voor. Met frictie sluiten we ons af van de versoepeling van de data, bijvoorbeeld, door ons af te sluiten van het internet. Met frictie verkiezen we onze eigen uniekheid boven de gladde illusie van de automatisering. Frictie is filosofisch rijk en relevant voor een ieder die de huidige toestand van onze kennis wilt begrijpen.

In Iris Murdoch: een filosofie van de Liefde, wil Katrien Schaubroeck de filosofie van Murdoch in de schijnwerpers zetten. Murdoch is vooral bekend als een bekroonde schrijver van literatuur. Haar filosofie is echter in de vergetelheid geraakt. Volgens Schaubroeck is dit onterecht. Met dit boek geeft zij de lezer een handvat voor een omgaan met ethiek, met mens-zijn en het innerlijk leven. Murdoch beschrijft een manier van goed-mens-zijn die in hoge mate afwijkt van de toenmalige en actuele opvattingen van haar mede-filosofen. In dit boek schrijft Schaubroeck op toegankelijke, persoonlijke wijze over het leven en de filosofie van Murdoch, hoe zij in de context van de filosofie geschiedenis passen en hoe het aannemen van deze liefhebbende levenshouding eruit kan zien. Katrien Schaubroeck (1980) is een Belgische filosofe die gespecialiseerd is in de meta-ethiek, de morele psychologie en de filosofie van de liefde.

Wat is vriendschap? “De geschiedenis van de filosofie kent veel lofredes op de vriendschap”, schrijft Paul van Tongeren (bijzonder hoogleraar ethiek en Denker des Vaderlands). “De feitelijke praktijk van de vriendschap blijkt echter niet altijd even gemakkelijk te zijn: niet alle vriendschap is volmaakt.” Een niet onbelangrijk thema dus. Wat vriendschap is – de centrale vraag van dit boek –, verdient dan ook beslist onze aandacht en moeite. Hoe pakken we dit vraagstuk aan? Niet zonder reden pakt Van Tongeren de grote filosofen erbij. Het zijn een Plato, Augustinus, Immanuel Kant die wat wij onder vriendschap verstaan gevormd hebben, naast Aristoteles, Cicero, Michel de Montaigne en Friedrich Nietzsche, die Van Tongeren ook in zijn onderzoek betrekt. Door hun inzichten met hun indrukwekkende biografieën te verbinden, maakt Van Tongeren van tweeduizend jaar filosofie een menselijke geschiedenis waar wij veel van kunnen leren. Samen met u wil hij ‘nadenken wat zij voorgedacht hebben’.

In Intieme vreemden, het essay van de Maand van de Filosofie 2022, zet Paul Verhaeghe ons aan het denken over een van de meest wezenlijke thema's in de filosofie. Wie ben ik? Ben ik maakbaar, of slechts een product van omstandigheden? En hebben wij door de eeuwen heen wel de goede vragen over deze kwestie gesteld? 
De ideeën van filosofen als Rousseau en Descartes, maar ook psychoanalytici als Freud en zelfs natuurkundigen als Schrödinger komen aan bod om deze eeuwenoude kwestie een verfrissende nieuwe diepgang te verlenen. Ze worden niet alleen gebruikt om te zien hoe wij vroeger naar onszelf keken, maar ook juist hoe we dat nu zouden moeten doen. In een tijd waarin wij alles individueel en afgezonderd analyseren, stelt dit essay ons open om na te denken waarom we dit doen, en wat het uiteindelijk oplevert.

Wat is ‘het leven?’ ‘Geen idee!,’ zegt Jan Warndorff. Kunnen we hiermee leven? ‘We zullen wel moeten,’ zegt diezelfde Warndorff. Waarom? Omdat ‘het leven’ té mysterieus is voor ieder, ander antwoord. We moeten dus leren leven met onwetendheid. Sterker nog, we moeten haar omarmen. Dit hoeft niet veel moeite te kosten. Met boerenverstand komen we ver zat. Laten we dus gewoon eens nuchter om ons heen kijken. Dan zien we dat mensen van zoveel mogelijk, zoveel mogelijk proberen te houden. Laten we hen volgen. Jan Warndorff is als filosoof met name geïnteresseerd in de relatie tussen mens en wereld. Naast het boek Geen Idee, heeft hij afgelopen jaar het boek Ik ben de wereld gepubliceerd. Warndorff geeft ook lezingen over beide boeken.. Tevens organiseert Warndorff groepsdiscussies waarin de deelnemers hun eigen kijk gestalte kunnen geven.

Bestaan gaat vooraf aan de zin van het zijn’: iemand verschijnt eerst op de wereld, existeert dan en definieert uiteindelijk zichzelf (zijn essentie) door middel van zijn daden. Voor Sartre, is de bovenstaande uitspraak ‘de basisidee’ van het existentialisme. Inherent daaraan is de opvatting van vrijheid. Deze heeft niets met een ‘vrije wil’ te maken, geen keuzevrijheid. Vrijheid bij Sartre is ‘ik ben wat ik doe’. Ruud Welten, een groot Sartre-kenner, beschrijft gedetailleerd de verschillende begrippen uit het existentialisme van Sartre, zijn leven, het begrip ‘Ik’, en ‘De ander’. Daarnaast is er aandacht voor zijn politiek, geweld, engagement, en zijn literatuur. Om de filosofie van Sartre te begrijpen is een juiste uitleg noodzakelijk. Welten beschrijft dit met veel overgave en kennis van zaken. De vele voorbeelden, die hij benoemt bij de begrippen, zijn begrijpelijk en eenduidig. Het existentialisme volgens Sartre is nooit af.

Vrouwenemancipatie staat anno 2022 hoog op de agenda in de politiek. Maar zitten we met vrouwenquota’s en allesoverheersende inclusiviteit eigenlijk wel op het juiste pad? Waar zijn mensen die feminisme met argusogen aankijken eigenlijk bang voor? In 1949 verscheen het veelal onbegrepen boek De Tweede Sekse van Simone De Beauvoir. Helaas weten we 70 jaar later nog steeds niet wat we ermee aan moeten. Daarom gaat Ruud Welten onbevreesd de uitdaging aan om een pleidooi te schrijven voor de noodzaak van vrouwen (en mannen!) om zich te verdiepen in het probleem ‘De Vrouw’. Wie Is Er Bang Voor Simone De Beauvoir maakt niet alleen nieuwsgierig naar De Beauvoir’s kritiek op vrouwen- en mannenrollen. Welten bespreekt ook De Beauvoir’s romans, autobiografische jeugdherinneringen en liefdesbrieven, en laat zo de veelzijdigheid van haar werk zien. Laat dit boek een handvat zijn voor het opstellen van emancipatiebeleid!

Complottheorieën zijn van alle tijden. Cees Zweistra analyseert op een nauwgezette wijze zowel het klassieke als het nieuwe complotdenken. Hij beschrijft een filosofische zoektocht om de huidige complottijd te duiden en te begrijpen. Van groot belang daarbij is wat de invloed van de technologie is in het ontstaan en verspreiden van complottheorieën. De zoektocht begint met de verslaglegging van twee bijeenkomsten van aanhangers van een complottheorie. Vervolgens neemt Zweistra je op een indrukwekkende manier mee in alle facetten en kenmerken, maar ook met de gevaren van het complotdenken in de samenleving. Als hoogtepunt brengt Zweistra het caligulisme naar voren; een nieuw stadium in het complotdenken. Complotdenkers noemen zich liever ‘waarheidszoekers’, maar het zijn ‘waarheidszoekers’ zonder hun ‘waarheid’ te bekritiseren. Het boek Waarheidszoekers is filosofisch interessant en in de complottijd waarin we leven zeer actueel voor de lezer die kennis van complottheorieën wilt doorgronden.