Händels Water Music bestaat uit een aantal korte, toegankelijke en lichtvoetige stukken voor orkest, voor het grootste deel dansen. Barokmuziek voor beginners, zo zou je de Water Music kunnen typeren. Het werk is echter geliefd bij vrijwel alle klassieke-muziekliefhebbers. Händel schreef Water Music voor de koning van Engeland, George I. Bij de eerste uitvoering zat het complete orkest met strijkers, fluiten, hobos, fagot, hoorns en trompetten op een groot vlot in de Theems. Pauken en klavecimbel moesten op de kade blijven. De muziek vormde de achtergrond voor een diner van de koning op zijn koninklijk jacht, de overige toehoorders zaten in tal van bootjes eromheen. De kades waren volgestroomd met publiek. George I was zo verrukt van de muziek dat het werk die avond op de Theems drie keer uitgevoerd moest worden.

De Symphonie no. 92 in G major (‘Oxford’) Hob. I:92 van Haydn (1732- 1809) is een laat voorbeeld van de lange reeks symfonieën die Haydn heeft gecomponeerd. Haydns muziek heeft vele musici na hem geïnspireerd. De kennis van zijn muziek geeft ons meer begrip van de muziek van vele componisten na zijn tijd. Haydns muziek is ‘luistermuziek’, toegankelijke muziek, minder ‘emotioneel’ dan de muziek van de Romantiek. Dit wil niet zeggen dat er geen originele, en voor zijn tijd nieuwe vondsten in zijn te ontdekken. Luister naar prachtige muziek gecomponeerd door een van de grondleggers van de symfonie.

Links genoemd in de luisterwijzer

• Joseph Haydn - Symphonie no. 92. in G major (Oxford), Orkest van de Achttiende eeuw o.l.v. Frans Brüggen
• Theorie sonatevorm
• John Cage - 4.33 (1952)

Charles Ives geldt als een van de grootste Amerikaanse componisten, zo niet de grootste. Hij componeerde onder meer bijna 200 liederen. De teksten gaan over tal van onderwerpen, van familieleven en nostalgie tot cowboyleed en oorlog. Eigenzinnig als hij was hanteerde hij daarbij iedere muziekstijl die hij passend vond voor het onderwerp, van kerklied tot mars, van simpel tonaal tot atonaal. In de luisterwijzer worden negen liederen besproken, geselecteerd op basis van variëteit en toegankelijkheid.

Links genoemd in de luisterwijzer

• The circusband
• Songs my mother taught me
• Memories
• The childrens’ hour
• General William Booth enters into heaven
• Gedeelte van de melodie van de hymne Cleansing Fountain
• Hymne Shall we gather at the River
• At the river
• In Flanders fields
• Charlie Rutlage
• Majority

• Songs my mother taught me
• The childrens’ hour
• General William Booth enters into heaven

• Partituur van Ives’ boek met 114 liederen

In Nederland bestaat een grote Mahlertraditie. Zo is er in 2020 opnieuw een Mahlerfestival. Deze luisterwijzer is bedoeld als een introductie voor nieuwe Mahler luisteraars. Liederen en symfonieën zijn bij Mahler nauw met elkaar verbonden. Meestal ontstonden ze min of meer tegelijkertijd. Na een eerste kennismaking met enkele liederen, volgt een bespreking van delen uit symfonie 1 en 2. Deze delen worden vervolgens besproken in relatie tot de liederen die daarin voorkomen.

Links genoemd in de luisterwijzer

• Lieder eines fahrenden Gesell door Dietrich Fiescher Dieskau, bariton en Gerald Moore, piano
• Lieder eines fahrenden Gesell gezongen door Gerhaher
• Symfonie nr 1 olv Abbado   
• Symfonie nr 1 olv Bernstein
• Interview over Symfonie nr 1, Orkest van het Oosten
• Schubert Der Lindenbaum
• Chopin Marche Funèbre
• Masterclass contrabas
• Antoniuslied Hampson
• Antoniuslied Goerne
• Symfonie nr 2 olv Jansons
• Symfonie nr 2 olv Bernstein
• Mahler documentaire

De muziekfragmenten duren ongeveer een uur. De liederen van Gustav Mahler verheugen zich altijd in een grote belangstelling. Misschien raken ze ons onmiddellijk in het hart. Maar waar gaat het eigenlijk over? Mahler was in zijn muziek veel bezig met de grote vragen van leven. Als kind werd hij vroeg geconfronteerd met de dood van broertjes en zusjes. De grote bundel met 428 gedichten van Friedrich Rückert die al schrijvend, het verlies van zijn twee kinderen probeerde te verwerken, inspireerde Mahler zeer. Vijf liederen werden op muziek gezet. Deze liederen klinken ook weer door in Mahlers symfonieën. Het Adagietto uit Symfonie nr. 5 behoort wel tot de meest geliefde muziekstukken en is onder andere bekend uit de film Dood in Venetië, waarin ook twee liederen van Rückert te horen zijn.

De Fransman Olivier Messiaen (1908 - 1992) componeerde het aangrijpende en ontroerende Quatuor pour la fin du Temps in de Tweede Wereldoorlog toen hij door de Duitsers in krijgsgevangenschap werd gehouden in Stalag VIIIA, een kamp in Polen. Hier waren ook een klarinettist, violist en cellist gedetineerd. Messiaen nam de pianopartij voor zijn rekening. In januari 1941 werd het stuk in een ijzige kou in een van de barakken uitgevoerd voor medegevangenen en kampwachten. Het stuk maakte op de aanwezigen een verpletterende indruk en sindsdien hoort het tot de canon van de twintigste-eeuwse West-Europese muziek.

Links genoemd in de luisterwijzer

• Een opname met partituur
• Een plaatopname (1956) van Olivier Messiaen met o.a. Etienne Pasquier die ook in Stalag VIIIA de cello speelde is niet meer beschikbaar
• Een visualisatie van de acht delen van de compositie (onder het tabblad Analysis)

 Het begin van de 17e eeuw vormt een keerpunt in de muziekgeschiedenis. De eerste opera's worden geschreven, instrumentale muziek krijgt een zelfstandige rol en menselijke emoties komen centraal te staan in de vocale muziek. Claudio Monteverdi staat in het centrum van deze ontwikkelingen.
Zijn Maria Vespers is levendige (kerk)muziek vol afwisseling: grootschalig en intiem, uitbundig en ingetogen. De vocale solo's doen in virtuositeit niet onder voor opera-aria's, de rijkdom aan instrumenten zorgt voor een scala aan klankkleuren.

Laat u met deze luisterwijzer meeslepen door Monteverdi's spannende muziek en maak kennis met een compleet nieuwe stijl die de muziek blijvend heeft beïnvloed.

• Opname van Ensemble L'Arpeggiata o.l.v. Christina Pluhar duur 1h25'. De in de Luisterwijzer Maria Vespers genoemde opname door L’Arpeggiata is inmiddels niet meer beschikbaar op YouTube. Hierdoor kloppen een groot aantal timings in de luisterwijzer niet meer. 
  In Z16-05 Bijlage bij Mariavespers.pdf staan de gewijzigde timings. Het is raadzaam dit document af te drukken en bij de luisterwijzer te voegen, of de wijzigingen in de luisterwijzer te verbeteren. Met excuus voor het ongemak.
• Overzicht van uitvoeringen op CD en DVD
• Radio-opname door Lautten Compagney & Amarcord (2014) zonder live-beeld maar wel met tekst en vertaling
• Een opname van The English Baroque Soloists met de partituur
• De bladmuziek met volledige partituur c.a.
• Partituur op pdf, tot en met deel 10
• Partituur op pdf, vanaf deel 11
• De oorspronkelijke uitgave, uit 1610
• Deel 1 (alternatief luistervoorbeeld) van Ensemble La Fenice o.l.v. Jean Tubery
• Monteverdi's opera L'Orfeo (1607)
• Deel 2 (alternatief luistervoorbeeld) van Monteverdi Choir o.l.v. Sir John Eliot Gardiner
• Vergelijking van Monteverdi's Dixit Dominus met Sicut Servus van Palestrina (1525-1594)
• Deel 3: Fernando Guimarães
• Deel 4: Ensemble Tenet uit New York
• Deel 5 (alternatief luistervoorbeeld): o.a. Emma Kirkby en Tessa Bonner
• Deel 6: Orlandus Ensemble
• Deel 8: English Baroque Soloists o.l.v. John Eliot Gardiner
• Deel 9: Capella Mediterranea o.l.v. Leonardo García Alarcón
• Deel 10: Eindhoven Vocaal Ensemble
• Deel 11: Ensemble La Fenice o.l.v. Jean Tubéry
• Complete Maria Vespers in hoge stemming, John Eliot Gardiner
• Complete Maria Vespers door Jvlma koor en orkest uit Litouwen o.l.v. Maris Kupčs

Duur gehele opera ca. 2 uur, besproken fragmenten ca. 1 uur. In 1607 vindt in Mantua de eerste opvoering plaats van Monteverdis opera LOrfeo, favola in musica. In het stuk wordt het mythologische verhaal verteld van Orpheus, de goddelijke zanger en lierspeler, die zijn gestorven jonge bruid Euridice gaat terughalen uit de onderwereld. LOrfeo is niet de allereerste opera, maar wel de eerste opera waarin álle teksten gezongen worden. Bovendien creëerde Monteverdi als eerste een avondvullend muziektheaterstuk waarin liederen, recitatieven, instrumentale muziek, koor en dans tot een hechte eenheid versmolten. In de partituur, die tweemaal werd uitgegeven (in 1609 en 1615) heeft Monteverdi als eerste componist aangegeven welke instrumenten gebruikt moesten worden. Het is een feest om te beluisteren hoe Monteverdi emoties in de muziek tot uitdrukking weet te brengen.

In de orkestratie van Maurice Ravel. Werken van de kunstenaar Victor Hartmann vormden de inspiratiebron voor Moussorgky’s Schilderijententoonstelling. Via een muzikale Promenade wordt de luisteraar langs de verschillende werken geleid, die door Moussorgsky op een zeer levendige en uitermate beeldende manier op muziek zijn gezet. De luisterwijzer gaat uit van de orkestratie van Ravel die bij het publiek een grotere bekendheid geniet dan de originele pianoversie.

Links genoemd in de luisterwijzer
 
         Orkestversies Ravel:

• WDR Sinfonie Orchester, o.l.v. Christian Măcelaru
• Symfonieorkest van de Bayerische Rundfunk o.l.v. Mariss Jansons, met orkestpartituur rechts in beeld

• Charles Finnigan, met beelden van de ontwerpen van Hartmann
• Andsnes Pletnev, deze opname toont het notenschrift
• Pianopartituur

• Emmerson Lake and Palmer, 1971 live uitvoering

Le Nozze di Figaro is de eerste en één van de meest bekende van de drie ‘Italiaanse’ opera’s van Mozart. De opera bevat vier akten en het libretto is gebaseerd op een blijspel. Het verhaal speelt zich af op een dag waarin allerlei komische en ook tragikomische ontwikkelingen plaatsvinden in het paleis van de Graaf Almaviva. De opera geeft ook impliciet commentaar op sociale en morele kwesties van de achttiende eeuw. De muziek is zeer toegankelijk en diverse melodieën zijn herkenbaar. De gekozen opera voor deze luisterwijzer wordt in historische kostuums gepeeld. De muziekwijzer gaat in op zowel de muziek als de dramatische uitvoering van de opera.

Links genoemd in de luisterwijzer

• Het libretto
• De korte inhoud van het verhaal
• Uitvoering door Orkest van het Teatro alla Scala te Milaan o.l.v. Gerard Kosten. Regie: Giorgio Strehler.
• Met ander decor
• L’arbore di Diana, opera buffa van Martin y Soler
• Handige sites
• Libretto in Italiaans
• Partituren op IMSLP

Een requiem is een mis op Latijnse teksten die wordt opgedragen aan gestorvenen. Het Requiem van Mozart (KV 626) is een van de meest geliefde requiemcomposities. Het wordt regelmatig in concertzalen uitgevoerd als zelfstandig muziekwerk. Tijdens het componeren ervan ging Mozarts gezondheid sterk achteruit. Hij overleed midden in het compositieproces en heeft het werk zelf niet kunnen voltooien. In deze luisterwijzer wordt naast het bestuderen van de muziek ook ingegaan op feiten en fabels rondom de voltooiing van het werk. Wie was de opdrachtgever, wie voltooide(n) het, welke gedeeltes zijn wel of juist niet van de hand van Mozart zelf? Voor de luisteraars is het eindresultaat toch een echt Mozart-product, een werk dat zeer tot de verbeelding spreekt, boeit en ontroert. Laat u verrassen en ga mee op ontdekkingstocht door deze fascinerende compositie en haar ontstaansgeschiedenis.

De Carmina Burana van Carl Orff is een populair muziekstuk dat vaak wordt uitgevoerd. De tekst ervan is afkomstig uit een middeleeuws manuscript dat in de negentiende eeuw in het benedictijnenklooster Benediktbeuren is aangetroffen. Orff heeft hier muziek op geschreven voor orkest, koor en solisten. In deze luisterwijzer wordt ingegaan op de oorsprong van het manuscript, wat wij eruit kunnen reconstrueren en maar vooral wat Orff ervan heeft gemaakt.

Links genoemd in de luisterwijzer

• Tempus iocundum
• Fauxbourdon
• Carmina Burana van Carl Orff, Bournemouth Symphony Orchestra Deze verwijzing klopt niet meer, er wordt gezocht naar een vervangende verwijzing.
• De Engelse tekst
• Nederlandse tekst
• Schuberts Gretchen am Spinnrade
• Barbra Streisand
• In Trutina met partituur (Nieuwe link - oude werkt niet meer.)
• Philip Glass, Glassworks
• Konzept: Maestro Dr. Walter Haupt
• André Rieu
• Michael Jackson
• Een Engelstalige Carmina Burana site.

Duurt ca. 30 minuten. De Estse componist Arvo Pärt, geboren in 1935, is nog steeds actief. Hij is zeer succesvol en populair bij het publiek. Pärt heeft niet alleen eigentijdse klassieke componisten geïnspireerd, maar ook musici buiten deze categorie zoals Björk, Radiohead en Keith Jarrett. Zijn composities zijn te horen in vele films en tv-documentaires. De muziek van Pärt wordt wel eens minimalistisch en/of spiritueel genoemd. In deze luisterwijzer gaan we in op deze bijzondere muziek en op de achtergronden van deze classificaties. Pärt heeft een muziekstijl ontwikkeld die de tintinnabuli-stijl wordt genoemd (tintinnabulum is Latijn voor klokje). Aan de hand van vijf van zijn composities wordt besproken wat dit inhoudt. De werken die besproken worden zijn: Für Alina (1976), Arbos (1977), Cantus (1977), Fratres (1977) en Da Pacem Domine (2004).

Een pianoconcert van de Nederlandse componist Willem Pijper gecomponeerd in 1927 . Willem Pijper was de belangrijkste Nederlandse componist van de jaren twintig van de vorige eeuw. Hij kan als de leider van de Nederlandse avant-garde van die tijd worden beschouwd. Zijn pianoconcert is een van zijn belangrijkste composities en was ook buiten onze grenzen bekend. Dit pianoconcert kan als een voorbeeld van de Nederlandse muziek van de eerste helft van de twintigste eeuw worden gezien. De toon is dansend, jazzy met een toets van de lichte muziek van de ‘roaring twenties’. Deze twintigste eeuwse muziek vergt concentratie, maar omdat het slechts 12 minuten duurt moet dit een uitdaging zijn!

Links genoemd in de luisterwijzer

• Het Papieren gevaar, het complete letterkundig proza van Willem Pijper
• De gebruikte opname van het pianoconcert
• Polytonaliteit (Wikipedia)
• Darius Milhaud, een voorbeeld van Polytonaliteit
• Atonaliteit (Wikipedia)
• Polymetriek (Wikipedia)
• Bert Haanstra's film Fanfare, een voorbeeld van Polymetriek

Na de Eerste Wereldoorlog bepleitte een groep Franse componisten een nieuwe stijl van componeren: aardse muziek, muziek voor alledag, simpel van structuur. Niet de muziek van de concertzaal stond model, maar veeleer die van het circus, de music hall en de jazz. Poulenc was de belangrijkste Franse exponent van deze richting, die mede vanwege de muzikale verwijzingen naar de 18e eeuw wel ‘neoclassicisme’ wordt genoemd. Zijn melodieën zijn simpel en welluidend, met levendige ritmes en veelal traditionele akkoorden, soms gekruid met scherpe dissonanten. In de luisterwijzer wordt ingegaan op drie concerten voor solo-instrument(en) met orkest, namelijk voor klavecimbel, voor twee piano’s en voor orgel.

Links genoemd in de luisterwijzer

Concert champêtre voor klavecimbel (of piano) en orkest

• Opname uit 2013 met het Texas Festival Orchestra, klavecinist Matthew Dirst en dirigent Edwin Outwater
• Opname uit 2012 met het Symfonieorkest van Murcia, klaveciniste Silvia Márquez en dirigent Dirk Vermeulen
• Le sacre du printemps (uitvoering RFO 2010, dirigent Jaap van Zweden)
• Opname pianoversie uit 1962 door Moskou Filharmonisch Orkest

Concert voor twee piano’s en orkest in d mineur

• Opname uit 2016 van het Concertgebouworkest met Lucas and Arthur Jussen, piano en Stéphane Denève, dirigent, dl1
• Le sacre du printemps (uitvoering RFO 2010, dirigent Jaap van Zweden)
• Voorbeeld van Balinese gamelanmuziek
• Opname uit 2016 van het Concertgebouworkest met Lucas and Arthur Jussen, piano en Stéphane Denève, dirigent, dl2
• Mozart, Pianoconcert nr. 20 in d mineur, 2e deel (romance); Friedrich Gulda, Wiener Philharmoniker olv. Claudio Abbado
• Mozart, Pianoconcert nr. 26 in D majeur, 2e deel (larghetto); Friedrich Gulda met Münchener Philharmoniker
• Opname uit 2016 van het Concertgebouworkest met Lucas and Arthur Jussen, piano en Stéphane Denève, dirigent, dl3
• Rachmaninov. Pianoconcert nr. 3  opname met pianist Van Cliburn  en het Moskou Filharmonisch orkest met dirigent Kirill Kondrasjin

Concert voor orgel, strijkorkest en pauken in g mineur

• Opname uit 2013 in de kathedraal van León, Spanje met organist Daniel Oyarzabal
• Fantasie in g mineur (BWV 542) van Johann Sebastian Bach, Lionel Rogg op het orgel in de Victoria Hall te Geneve

Verdere informatie

• Concert voor twee piano’s met partituur
• Orgelconcert met partituur

Josquin des Prez is een van de belangrijkste componisten uit de renaissance. Tijdens zijn leven was hij al beroemd, belangrijke vorsten vroegen hem om zanger of componist aan hun hof te worden. Josquin is een van de grondleggers van een nieuwe Renaissance-stijl die anderhalve eeuw lang in heel Europa wordt nagevolgd. Uit zijn ca. 200 overgeleverde werken (missen, motetten en wereldlijke werken) is een keuze gemaakt van 11 composities uit Josquins wereldlijke repertoire.

Droevige muziek, vrolijke muziek en enkele instrumentale composities laten u kennismaken met het muzikale erfgoed uit de tijd van Columbus, Copernicus en Luther.

Links genoemd in de luisterwijzer

• Bladmuziek van nrs. 1, 3, 4, 5, 6, 7, en 8
• Bladmuziek van nrs. 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11
• El Grillo
  • 4 stemmig, 1'32
  • Bevat ook de bladmuziek
• Guillaume se va chaufer
• Scaramella va alla guerra Nieuwe link! U hoort het chanson vier keer achtereen. Refreinen ‘Lo zombero boro’ etc. beginnen op 0'09" en 0'23" (instrumentaal), op 0'40” en 0'56"(gezongen), herhaling op 1’11" en 1'26" (instrumentaal), en op 1'41” en 1'57"(gezongen)
• Petite camusette Nieuwe link! Herhaling van de begintekst in deze opname: 0’35”.
• Mille regretz
• Adieu mes amours
• Plaine de dueil
• Nymphes des Bois
  • Hilliard Ensembles Nieuwe link!
  • Cappella Pratensi Nieuwe link! De oorspronkelijk in de luisterwijzer genoemde opname van Cappella Pratensis was met bewegend beeld. Hierover gaat vraag 12. In plaats van ‘Zet de opname even stil bij 0'24"’, kunt u de volgende afbeeldingen bekijken: Facsimile ZIngen uit Koorboek, 15e eeuw en Facsimilie koorboek.
• Vive le Roy
• La Spagna
  • Hesperion XX
  • Syntagma Amici
• La Bernadina

In 1918 vond de première plaats van Il Trittico (De Triptiek) van Giacomo Puccini (1858-1924). Il Trittico bestaat uit drie korte opera’s (eenakters) waarvan Gianni Schicchi de laatste is. Gianni Schicchi is een komische opera. De kern van het verhaal is gebaseerd op een paar regels uit Dante’s Divina Comedia. U maakt kennis met de inhalige familie Donati die het testament waarin zij onterfd zijn verdoezelen en koortsachtig op zoek gaan naar een oplossing. Zij krijgen hierbij de hulp van Gianni Schicchi. Worden hier misschien de bedriegers bedrogen? Geniet van het hilarische verhaal, alle echte en valse emoties, een aandoenlijk liefdesverhaal en natuurlijk van de prachtige, meeslepende muziek.

Links genoemd in de luisterwijzer

• Gianni Schicchi: uitvoering van de Wiener Staatoper uit 2000, met Duitse ondertiteling. Dirigent: Michael Boder, regie en enscenering: Marco Arturo Marelli.
• Het libretto van de opera: de Italiaanse tekst met ernaast een Engelse vertaling
• De partituur van Gianni Schicchi
• Uitvoering van de Scala Milaan uit 2008 onder leiding van Ricardo Chailly, met Spaanse ondertiteling
• The story of Dante’s Gianni Schicchi and Regnard’s Légataire universel.

Deze opera gaat over de kortstondige, heftige liefdesaffaire tussen de uit Troje gevluchte Aeneas en Dido, koningin van Carthago, naar het verhaal van Vergilius. Gekozen is voor de filmuitvoering met dirigent Richard Hickox op YouTube.

Het bekendste onderdeel is de klaagzang van Dido, vaak aangemerkt als één van de meest indringende uit de muziekgeschiedenis. De opera biedt volop afwisseling: behalve de liefdesaffaire die eindigt met het vertrek van Aeneas en Dido’s dood uit wanhoop, ook samenzweringen van heksen, een jachtpartij en verschillende dansen. De muziek spreekt direct aan en heeft sterke emotionele uitdrukkingskracht zonder hol vocaal vertoon.

• Filmuitvoering opera Dido en Aeneas, Richard Hickox
• Concertuitvoering opera Dido en Aeneas, Holland Festival o.l.v. Christina Pluhar. Dido’s Lament: 1h:18:53
• Vrije vertaling Engelse tekst Klikken op: ‘Open Access version via Utrecht University Repository”.  Pagina’s 171 t/m 181
• Partituur: IMSLP

Maurice Ravel (1875-1937) componeerde tussen 1929 en 1931 twee muzikaal zeer toegankelijke concerten voor piano en orkest, die naast duidelijke verschillen ook veel overeenkomsten vertonen. In beide composities worden dromerige melodieën afgewisseld met felle ritmiek en wordt veel gebruik gemaakt van jazz-effecten. Goed is te horen dat Ravel uitblonk in schrijven voor het orkest met zijn diversiteit aan klankkleuren. Het eerste concert bestaat uit drie delen, waarvan het eerste en laatste deel hoge eisen stellen aan de virtuositeit van de solist. Het tweede deel bestaat uit een lang uitgesponnen, typische Ravel-melodie die herhaald wordt, met daar tussenin een sublieme muzikale climax. In het tweede concert speelt de pianist alleen met de linkerhand. Ravel schreef het voor de Oostenrijkse pianist Paul Wittgenstein, die in de Eerste Wereldoorlog zijn rechterarm had verloren. Hoewel ook in dit werk een driedeligheid is te bespeuren, gaan de onderdelen bijna ongemerkt in elkaar over.

Links genoemd in de luisterwijzer

• Pianoconcert in G majeur
• Pianoconcert voor de linkerhand
• Paul Wittgenstein
• Partituur voor concert in G majeur
• Partituur voor concert met de linkerhand

Arnold Schönberg (1874-1951) heeft op de West-Europese muziek van de twintigste eeuw een zeer grote invloed gehad. Zijn naam is verbonden met twaalftoonsmuziek (dodecafonie), maar zijn muzikale wortels liggen in de negentiende-eeuwse romantiek van Brahms en Wagner, en die wortels heeft hij nooit verloochend. Zijn strijksextet Verklärte Nacht, een van zijn vroegste en meest bekende werken, getuigt ook van deze muzikale traditie, maar laat eveneens horen dat Schönberg grenzen opzoekt om zijn muziek zo expressief mogelijk te laten klinken.

Links genoemd in de luisterwijzer

• Videoregistratie op YouTube van een uitvoering door het Franse strijkkwartet Quatuor Ebène, voor de gelegenheid aangevuld met een altist en een cellist. Het is een live-opname tijdens een kamermuziekfestival in Wissembourg in de Elzas in 2014.
• Youtube-link met notenbeeld

In opdracht van de actrice Albertine Zehme componeerde Arnold Schönberg (1874-1951) muziek bij eenentwintig vanuit het Frans naar het Duits vertaalde gedichten. Ze gaan over de tragische clown Pierrot uit de Commedia dellArte, het Italiaanse zeventiende-eeuwse volkstheater. In de meeste gedichten spelen maan en maanlicht een rol. Schönberg laat de tekst vertolken door Sprechstimme (spreekstem), een vocale techniek die het midden houdt tussen spraak en zang. De stem wordt begeleid door een klein, gevarieerd instrumentaal ensemble. Schönberg heeft zich in Pierrot lunaire losgemaakt van allerlei tonale regels die de achttiende- en negentiende-eeuwse muziek kenmerken. Zowel Schönbergs expressionistische muziek als de instrumentatie van het stuk verbaasden het publiek, maar Stravinsky en Puccini bewonderden de door Schönberg vernieuwde traditie. Tegenwoordig is Pierrot Lunaire een standaardwerk van de modern-klassieke muziek.

Met zijn liederencyclus Winterreise weet de componist Franz Schubert een adembenemende sfeer te creëren. De vierentwintig gedichten van Wilhelm Müller beschrijven de schijnbaar doelloze reis door een winterlandschap van een in de liefde zwaar teleurgestelde man. Tijdens zijn reis maken we kennis met zijn herinneringen, overpeinzingen, zijn eenzaamheid en de vele emoties die hiermee gepaard gaan. Schubert is beroemd om de manier waarop hij de sfeer van de gedichten muzikaal tot uitdrukking brengt. Laat u meevoeren op deze reis en maak zo kennis met het Duitse romantische lied.

Links genoemd in de luisterwijzer

1. Uitvoering van Winterreise door de tenor Dietrich Fischer-Diskau en de pianist Alfred Brendel
2. Voorbeeld van een draailier
3. Uitvoering van het lied Erstarrung door de tenor Ian Bostridge en pianist Julius Drake
4. Uitvoering door Wende Snijders van gedeeltes uit de liederen Gute Nacht, Der Lindenbaum en Wasserflut ten in het programma Podium Witteman. Zij is te zien aan het einde van het programma: 1:15:00 – 1:23:00
5. De trailer van de voorstelling Wende zingt Winterreise. Hier ziet u in een tijdsbestek van twee minuten korte, aan elkaar gemonteerde gedeeltes uit een selectie van de liederen.
6. Uitvoering van Die Krähe in de hertaling van Jan Rot door zanger Maarten Koningsberger en pianist Roger Braun. Dit is een gedeelte uit een uitzending van Vrije Geluiden VPRO 0:00 – 1:40).

Het jaar 1840 is bekend geworden als Schumanns liederenjaar. Behalve de liederen waaruit later Dichterliebe is samengesteld, componeerde hij dat jaar ook de liedcycli Liederkreis en Frauenliebe und Leben, en als verjaardagscadeau voor zijn geliefde Clara een boeket liederen op gedichten van diverse schrijvers: Myrrthen. Dichterliebe vertelt het verhaal van een ontluikende liefde van een dichter. De liefde blijkt echter onmogelijk en de dichter moet er afstand van nemen. De liederen van Dichterliebe zijn gemaakt op gedichten van Heinrich Heine, die zijn liefdesverdriet soms nogal ironisch en sarcastisch verwoordt. Is dat ook in Schumanns muziek te horen?

Links genoemd in de luisterwijzer

• Een live-uitvoering van Fritz Wunderlich, zang en Hubert Giesen, piano; ook de muziek is afgebeeld
• Een opname op een historische piano van Christophe Prégardien, zang en Andreas Staier, fortepiano

• Lied 1
• Lied 4
• Lied 7
• Lied 10
• Lied 16

• Hertaling van de Dichterliebe door Jan Rot (Er komt een waarschuwing dat men de teksten van Jan Rot niet mag kopiëren en distribueren, de link openen mag wel).

Voorbeeldantwoorden op de vragen in de luisterwijzer

Tijdens de Dertigjarige Oorlog, begin zeventiende eeuw, was het leven in Duitsland geen pretje. Katholieken en gereformeerden bestreden elkaar op leven en dood. Onder die omstandigheden schreef Heinrich Schütz de prachtigste muziek. Met eenvoudige middelen weet hij een maximum aan muzikale intensiteit over te brengen, beïnvloed als hij was door de exuberante muziek die in die tijd in Italië opgang deed. De Musikalischen Exequien componeerde hij voor de begrafenis van de Graaf van Gera. Droefenis blijkt ook deze keer weer de mooiste muziek op te leveren.

Kleurrijke koormuziek, afgewisseld door instrumentale delen, die ook nu nog veel muziekliefhebbers aanspreekt.

Links genoemd in de luisterwijzer

• Lenen van de voor de bespreking gebruikte cd Heinrich Schütz - Muskalische exequien door Vox Luminis o.l.v. Lionel Meunier (2011, Ricercar RIC 311) voor leden van de Openbare Bibliotheek
• Uitvoering door Vox Luminis op YouTube
• Uitvoering door La Chapelle Royale op YouTube
• Deel Ia door Vox Luminis (opname met beeld)
• Deel Ib door Vox Luminis (opname met beeld)
• Deel II door L'Almodí Cor de Cambra (opname met beeld)
• Deel III door het Salicus Kammerchor (opname met beeld)
• Bladmuziek

In 1948, een jaar voor zijn dood, componeerde Richard Strauss op gedichten van Hesse en Eichendorff vier liederen voor sopraan en orkest. Naast gevoelens van lente en levensvreugd, overheersen in deze gedichten nochtans de thema’s afscheid, berusting en dood. De muziek sluit naadloos aan bij de in de tekst vervatte emoties en is gecomponeerd in een zeer toegankelijke, laat-romantische stijl. Deze prachtige muziek geldt voor veel mensen als één van hun meest indringende luisterervaringen.

Links genoemd in de luisterwijzer

• De uitvoering met de sopraan Anjá Harteros en dirigent Mariss Jansons met het Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks
• Ein Deutsches Requiem van Johannes Brahms
• Tod und Verklärung
• Tristan und Isolde
• De opname met Elisabeth Schwarzkopf en George Szell 
• Partituur (zangstem met piano) Frühling
• Partituur (zangstem met piano) September
• Partituur (zangstem met piano) Beim Schlafengehn
• Partituur (zangstem met piano) Im Abendrot
• Orkestpartituur van Im Abendrot
• Piano-uittreksel Prelude Tristan und Isolde met ‘Tristan’- akkoord

Stravinsky ( 1881-1971) schreef dit stuk voor een kleine bezetting in 1918. Dus een jonge Stravinsky. Het wordt zelden in een concertzaal uitgevoerd en is zeker niet op de radio te horen. Maar vanwege de kleine instrumentale bezetting en verschillende rollen o.a. van een verteller, wordt het stuk vaak gebruikt bij kamermuziekseries of als losse productie. Het is een interessant thema: een soldaat op verlof, die zijn ziel (zijn viool) verkoopt aan de duivel. Het verhaal kent al veel verschillende vertalingen en uitvoeringen. Er is gekozen voor een uitvoering van het Kamermuziek Festival Utrecht 2011 van Janine Jansen. Door het beperkte aantal instrumenten is de compositie heel goed te volgen.

Links genoemd in de luisterwijzer

• De Geschiedenis van de Soldaat, Janine Jansen and friends met verteller Bart Moeyaert
• De tekst van l’Histoire du Soldat
• Opname fragment, 2.29 min, Nederlandse versie van The Soldiers Tale, van R.O.Blechman.
• Soldat vers Blechman. In drie delen een animatie van het verhaal van de soldaat vanaf  2.13
  • deel 1
  • deel 2
  • deel 3 slot en op 2.08 aftiteling
• Studio voor plaatopname met Stravinsky zelf in 1955, 8.07
• Jiri Kylian 1988 ballet op L'Histoire du soldat: 51 min
• L'Histoire du soldat in de Buitenbocht VPRO: Fragment: Hans Dagelet als verteller en Het Ned Blazersensemble op 11 mei 2015.
• Le Sacre du Printemps, Radio Filharmonisch Orkest o.l.v. Jaap van Zweden
• Versie zonder tekst 32 min
• Russische partituur. De paginanummers en cijfers verwijzen hiernaar.

Stravinsky (1882-1971) wordt beschouwd als een van de belangrijkste componisten van de twintigste eeuw. Zijn bekendste werk is de Sacre du Printemps (lentewijding), oorspronkelijk balletmuziek maar vaak uitgevoerd als zelfstandig muziekstuk. Bij de eerste uitvoering van het ballet in Parijs in 1913 ontstond zoveel opwinding en rumoer in de zaal, dat de muziek volledig overstemd werd. De opwinding betrof niet alleen het onthutsende verhaal van een ritueel lentefeest dat uitloopt op het offeren van een maagd. Het rumoer in de zaal begon al meteen toen het doek opging en een opzwepend ritme van dissonante (scherpe) akkoorden klonk. Wie waren de drie Russen Igor Stravinsky, Sergej Diagilev (de impresario) en Vaslav Nijinski (de choreograaf)? Wat was er zo nieuw, opwindend en ontroerend aan deze muziek? Hoe ervaren we deze muziek een eeuw later?

Totale werk duurt 2,5 uur, toegelichte fragmenten ca. 1 uur.

‘Moge mijn pen zich bevochtigen met tranen, opdat hij zulk nat ook bij anderen uitlokt’, schrijft Telemann in het voorwoord van zijn partituur van zijn Brockes-Passie (TWV5:1).
De Brockes-Passie is gebaseerd op het Lijdensverhaal van Jezus, op rijm gezet door de Duitse dichter Bartold Brockes (1680-1747). Deze volgde niet één Evangelie maar dichtte op basis van de vier Evangeliën het lijdensverhaal tot een eigen, zeer aangrijpend verhaal. Dit tot grote ergernis van o.a. de Lutherse Kerk. Diverse componisten waaronder Telemann, Händel en Reinhard Keiser, gebruikten deze niet-liturgische tekst voor een passie en zo ontstonden de Brockes-passies. Ze werden niet in de dienst gebruikt. In Hamburg werd de uitvoering van de Brockes-passies zelfs verboden, daardoor raakten ze in onbruik. Telemanns Brockes–Passie is fantasierijk en zit vol muzikale vondsten die zelfs overgenomen werden door J.S. Bach en door Haydn.

Links genoemd in de luisterwijzer

• Website Apollo Ensemble waar de dvd met de Brockes passie besteld kan worden
• Meer informatie over de Brockes Passies en de complete tekst en vertaling op de website van het Apollo-ensemble
• Opname van de Brockes passie door de Akademie für Alte Musik Berlin o.l.v. René Jacobs.
• Luisterfragmenten Brockes Passie van Telemann door het Apollo Ensemble

Wie kent ze niet, de beroemde Vier Jaargetijden van Vivaldi? Iedere dag is er wel een deel op de radio te horen, steevast prijken de vier concerten in de top-100 van meest geliefde klassieke werken. Hoe slaagde Vivaldi erin om de verschillende karakters van de vier seizoenen in muziek uit te drukken? Huiver mee met L'inverno (De winter), hoor de lente ontwaken in La primavera (De lente), ervaar hoe zinderende warmte klinkt in L'estate (De zomer) en droom weg met de melancholische klanken van L'autunno (De herfst). Le quattro stagioni, vier korte concerten voor viool en strijkers.

Links genoemd in de luisterwijzer

• Gedichten van De vier jaargetijden, www.dbnl.org
• Opname van De vier jaargetijden door Janine Jansen (viool) en Amsterdam Sinfonietta tijdens het Internationaal Kamermuziek Festival 2014.
• Complete bladmuziek via ismlp
• Bladmuziek La primavera, ga een stuk naar beneden op de pagina, naar ‘bladmuziek’, kopje ‘complete score, with sonnet’ en klik vervolgens (direct eronder) op #429250.
• Bladmuziek L'estate
• Bladmuziek L'autunno
• Bladmuziek L'inverno
• Het Gloria van Vivaldi in de Pietà van Venetië.

Deze opera is gebaseerd op de middeleeuwse sage van Tristan en Isolde. Hun zinderende, maar verboden liefde leidt tot de noodlottige, tragische dood van beiden. De luisterwijzer beperkt zich tot vier fragmenten in verschillende ensceneringen en versies. De Liebestod geldt als een van de meest indringende ervaringen uit de muziekgeschiedenis.

Links genoemd in de luisterwijzer

• Voorspel Tristan und Isolde, de Berliner Philharmoniker met dirigent Daniel Barenboim uit 1995
• Lars von Trier, Melancholia
• Max Reger, Fantasie und Fuge über B-A-C-H
• Verzoeningsdrank, Bayreuth-opname uit 1983
• Liebesnacht, Bayreuth-opname uit 1983
• Liebesnacht, Bayreuth-opname uit 1995
• Liebestod, Bayreuth-opname uit 1983
• Liebestod, Bayreuth-opname uit 1995
• Liebestod, Olga Terentieva