Gesprek met Joke Hermsen over 'Melancholie van de onrust'
Ze schreef het essay in ongeveer drie maanden. “Ik werd gevraagd dit essay te schrijven voor de maand van de filosofie, terwijl ik midden in mijn nieuwste roman zat. En de deadline was heel kort. Ik ben als een razende onderzoeker de hele bibliotheek van de melancholie gaan doorlichten. Ik kon gelukkig ook thema’s en fragmenten invoegen van vorige boeken, maar zonder de hulp van een groepje filosofiestudenten, waaronder mijn zoon Sebald van der Waal, was het niet gelukt. Ik was na afloop behoorlijk uitgeput. Ik kon weer voelen hoe het is als er geen tijd is om te ontspannen.”
Is melancholie in een definitie te vatten, vraag ik. “Dat is moeilijk” zegt Hermsen. “Melancholie is zowel verdriet als een glimlach. Het is iets moois en iets droevigs tegelijkertijd. Het is altijd een ambivalente beschrijving. Ik heb gemerkt in mijn leven, dat alles wat het leven de moeite waard maakt, waarmee je de werkelijkheid kunt doorgronden, iets ambivalents in zich heeft. Dingen zijn nooit eenduidig. Geen enkel wezen is zich bijvoorbeeld zo lang bewust van de vergankelijkheid als wij mensen. Dat maakt ons aan de ene kant nederig en bescheiden en aan de andere kant brengt het ons ook in beweging. Onze eigen deadline!”
In het boek beschrijf je dat melancholie bij onrust kan overgaan naar depressie of een burn-out en bij rust naar schoonheid, kunst en creativiteit. Kun je dit uitleggen? “Ik ontdekte dat al in de oudheid (Plato, Aristoteles) werd uitgegaan van een gezonde en een ongezonde vorm van melancholie. Weemoed kun je zien als de gezonde vorm van melancholie; depressiviteit als de ongezonde vorm. Bij onrust en angst, wanneer schoonheid en troost ontbreken, neigt onze natuur eerder naar depressiviteit. En we leven in een tijd van veel onrust: de klimaatproblematiek, de vluchtelingencrisis, de politieke instabiliteit in de wereld, de sociale media. In een tijd van transitie die veel onzekerheid meebrengt. De ongezonde vorm van de melancholie, depressiviteit, neemt steeds grotere vormen aan. Je moet tegenwicht proberen te bieden. Door rust te nemen, te mijmeren, je te vervelen kun je in de Kairostijd komen, de tussentijd, van waaruit de creativiteit kan gaan stromen en de blik meer gericht wordt op schoonheid en kunst. Dan houd je de melancholie beter in balans en voorkom je depressiviteit.”
Je wijst in het essay regelmatig naar de politiek als instrument voor verandering. ”Ik zie het als mijn taak, maar ook als taak van de politiek om andere mensen te stimuleren na te denken, meningen te vormen en hen goed voor te lichten. Elk mensenkind wordt geboren met twee typisch menselijke eigenschappen: nieuwsgierigheid, gepaard aan creativiteit, en een verlangen naar verbondenheid. Wij moeten de maatschappij zo inrichten dat deze twee eigenschappen zich kunnen ontwikkelen. Mijn idee is dat onze maatschappij zich vooral technologische, economische en rekenkundige doelen heeft gesteld. De onderlinge verbondenheid en de creatieve nieuwsgierigheid dreigen daarbij het onderspit te delven. Het gaat vaak alleen nog over materiele zaken, over fysiek fit blijven, lekker eten, enzovoort. Weinig politici of beleidvoerders hoor je over het belang van ook mentaal fit blijven, op geest- en zielsniveau geïnspireerd worden. Het is aan de regering om dit te stimuleren in onderwijs, kunst en natuur.”
Hoe speelt Hannah Arendt, aan wie je twee hoofdstukken wijdt, hierin een rol? “Hannah Arendt heeft zich haar hele leven gebogen over de vraag hoe de terreur in nazi-Duitsland heeft kunnen plaatsvinden. Als democratisch bewustzijn afbrokkelt, zegt ze, moet je voor meer politieke betrokkenheid zorgen en ook actiever het volk raadplegen. Ik geloof dat elk mens een besef van betrokkenheid op de wereld heeft, zich zorgen maakt hoe het verdergaat. We hebben het denken hierover te veel aan bepaalde elites uitbesteed. Net als Hannah Arendt pleit ik voor volksraadplegingen. Daarbij komen mensen uit alle geledingen van de bevolking bij elkaar om zich gedurende enkele dagen te verdiepen in een bepaald onderwerp. Op die manier kunnen zij zich medeverantwoordelijk voelen. Dus in plaats van alleen bij een referendum een vakje in te kleuren, laat een representatief deel van de bevolking zich goed voorlichten en brengt haar stem uit. Een beetje zoals de jury’s in sommige rechtstaten werken. Behalve een weloverwogen oordeel schep je binnen die raden ook onderlinge verbondenheid en gezamenlijke betrokkenheid.”
Senia stimuleert het samen lezen, nadenken, luisteren naar muziek, kijken naar kunst. Kan dat onze melancholie helpen gezond te blijven? “Kunst, muziek, de natuur en ook een roman hebben een helende werking. Doen ons uitrusten, thuiskomen in onszelf. Natuurlijk kan dat onze melancholie in de gezonde richting duwen. Bovendien ben je als mens nooit voltooid en voltrekt het leren, onderzoeken en ontwikkelen zich levenslang. Alles wat dat stimuleert, stimuleert onze menselijkheid en compenseert onze melancholie. Ik wil hier trouwens Senia complimenteren voor de prachtige leeswijzers. Ik heb er nu twee gelezen (‘Kairos’ en ‘De melancholie van de onrust’). Ik was helemaal verrast, zowel over de samenvatting als inhoudelijk. Ik had het zelf niet beter kunnen doen.”
Hermsen pleit voor intergenerationele ontwikkeling. “Het zou zo geweldig zijn als Senia zich zou willen verbinden aan bepaalde studenteninitiatieven, zoals de studenten geesteswetenschappen van Humanities Rally. Meer gezamenlijk optrekken, meer solidariteit, meer leren van elkaar. Zij kunnen zich laven aan onze ervaring en levenswijsheid en wij leren de nieuwe generatie beter begrijpen.”
Nog even naar de zojuist verschenen roman ‘Rivieren keren nooit terug’. Wil je daar nog iets over vertellen? “Het is eigenlijk de literaire uitwerking van hetzelfde thema als in het essay”, vertelt Hermsen. “Het besef van verlies, van vergankelijkheid. De rivier staat voor de tijd. Het gaat erom dat je je dingen kunt herinneren door in de rivier van de tijd te gaan staan; dan kan alles weer gaan stromen en worden blokkades opgeheven. De zuid Franse streek waar de hoofdpersoon naar teruggaat, ken ik persoonlijk heel goed uit mijn jeugd. Deze roman is dicht op mijn huid gekropen ”.
Helaas moet hier het gesprek eindigen. De tijd heeft ons ingehaald.
Ria Hullegie
Correctie: In de nieuwsbrief stond vermeld dat Joke Hermsen deLibris Literatuurprijs heeft gewonnen, maar dat moet zijn de Halewijnprijs voor haar hele oeuvre.
