Interview Lia van Niekerk: abstracte kunst

Lia van Niekerk is voormalig beleidsmanager bij de Rijksoverheid. Zij schreef als lid van de werkgroep Kunstgeschiedenis van Senia de leeswijzer over het boek ‘Abstracte Kunst een wereldgeschiedenis’ van Pepe Karmel. Ze is na haar pensioen Kunstgeschiedenis gaan studeren met als afstudeerrichting Moderne beeldende Kunst/Kunst in de Openbare ruimte. Ze is nu voor het derde jaar lid van de werkgroep.

Waarom hebt u dit boek uitgekozen voor het schrijven van een leeswijzer?
“Ik ben altijd al georiënteerd geweest op moderne en hedendaagse kunst. Meestal ga ik naar musea die deze kunst laten zien. Toen we met de werkgroep besloten dit boek van Karmel op de leeslijst te zetten, leek het me erg leuk daar een leeswijzer over te schrijven.

Achteraf bleek het een veelomvattend boek. Karmel heeft in de titel staan ‘een wereldgeschiedenis’ en dat is het ook. Hij wil een soort volledigheid brengen aan de hand van vijf onderwerpen in een eeuw abstracte kunst. Hij noemt daarbij  niet alleen geijkte kunstenaars, maar ook redelijk onbekende en vrouwelijke kunstenaars. Mede door de vele illustraties van kunstwerken, alle voorzien van tekst, is het een prachtig boek, maar ook stevig en zwaar. Ik heb het in vijven moeten opdelen, om het beter behapbaar te maken bij het schrijven.”

In zijn voorwoord noemt Karmel Mondriaan, die gezegd heeft dat je voor het maken van abstracte schilderkunst de basis van het schilderen moet beheersen. Hoe denkt u daarover?
“Karel Appel zei eens: “Ik rotzooi maar wat aan”. Dat idee heeft lang doorgewerkt in de meningen van mensen over abstracte kunst. Maar dat klopt natuurlijk niet. Abstracte schilders zijn meestal heel bewust bezig met wat ze maken. Karel Appel was dat ook. Hij bereidde zijn werk goed voor. Je moet kennis hebben van je materiaal, je moet weten wat voor effecten je kunt bereiken. Hoe speel je met kleuren, hoe zet je ze tegenover elkaar. Die basistechnieken moet je beheersen.”

Wanneer noem je een schilderij abstract?
“Het kenmerk van abstracte kunst is dat het figuratieve wordt verlaten en dat het centraal perspectief verdwijnt. Bij een centraal perspectief gaat alles naar één punt. Bij abstracte kunst is dat centrale perspectief niet aanwezig. Karmel zegt dat zo: “De blik van een toeschouwer kan vrij ronddwalen over de hoogte, breedte en diepte van de afbeelding”. Er kunnen allemaal dezelfde vormen zijn, maar dat hoeft niet, soms liggen vormen over elkaar. Er kan nog diepte in zitten, maar dat kan op verschillende punten in het schilderij zijn.”

Karmel zegt dat abstracte kunst altijd een concrete aanleiding moet hebben, hoe denkt u daar over?
“Er zijn meerdere invalshoeken die je kunt hanteren als je naar abstracte kunst kijkt. Clement Greenberg, vóór Karmel een vooraanstaande kunstcriticus en belangrijk bij het denken over abstracte kunst, was niet bezig met de inhoud of de betekenis van het kunstwerk. Hij keek veel meer naar de vorm; wat is de stijl, wat zijn de kleuren, in welke kunststroming past het? De kunstgeschiedenis werd door hem vooral beschreven vanuit Europese en Noord Amerikaanse, meestal mannelijke, kunstenaars.

Karmel gaat uit van de inhoud van het werk, vanuit de visie dat abstract werk altijd een concrete aanleiding heeft, dat de betekenis ervan in de werkelijkheid gezocht moet worden. In zijn boek laat hij de abstracte kunst zien vanuit vijf onderwerpen: lichamen, landschappen, kosmologie, architectuur, tekens en patronen. Deze andere invalshoek maakt het voor Karmel mogelijk er veel meer kunstvormen en kunstenaars bij te halen. Niet alleen uit de westerse wereld, maar ook uit bijvoorbeeld Afrika en Australië. Hij laat ook oudere kunst zien, zoals van de oorspronkelijke bewoners van de Verenigde Staten. Vrouwelijke kunstenaars krijgen eveneens plek, bijvoorbeeld Hilma Af Klint. Zij werkte in het begin van de twintigste eeuw al heel abstract, maar heel lang werd er nauwelijks over haar gesproken. Karmel laat een veel grotere variatie aan kunstenaars zien, dat maakt zijn boek heel interessant.”

Moet je abstracte kunst begrijpen om het mooi te vinden?
“Ik zelf vind het altijd heel prettig als er wat achtergrondinformatie bij staat over de kunstenaar. Over de periode, omstandigheden en eventueel over wat de kunstenaar ermee bedoeld heeft. Veel mensen hebben juist geen behoefte aan die teksten. Die kijken soms meer vanuit hun gevoel, wat doet dat kunstwerk met mij, wat doen de vormen en kleuren. In beide gevallen kun je het natuurlijk mooi of interessant vinden, of niet.

Bij musea is het vaak een discussiepunt. Hoeveel informatie geef je? Met meer informatie bereik je misschien meer mensen. Geef je zo weinig mogelijk informatie dan kunnen mensen zelf bedenken wat ze erin zien.”

Kun je abstracte kunst vergelijken met moderne poëzie of atonale muziek?
“Misschien wel. Het gaat bij beide ook om het loslaten van oude, bestaande en vaste patronen. Het ligt niet zo voor de hand, het is niet zoals je het altijd gelezen of gehoord hebt. Ik kan daar wel enthousiast van worden. Eigenlijk op dezelfde manier als ik van abstracte kunst ben gaan houden. Het is onbekend en vernieuwend. Dat vind ik altijd wel spannend.”

Karmel zegt in zijn boek: Het uiteindelijke doel van abstractie was vrijheid: uitdrukkingsvrijheid van de kunstenaar en vrijheid van interpretatie voor de toeschouwer. Hoe kijkt u daarnaar?
“Het niet meer gebonden zijn aan het figuratieve en het centrale perspectief gaf de kunstenaars ontzettend veel vrijheid. Ze konden veel meer gaan experimenteren met vormen en kleuren. Het hoefde niet figuratief te zijn en niet herkenbaar. Voor kunstenaars gaf dat een soort van bevrijding. In het boek van Karmel zie je tot hoeveel verschillende uitingen van abstracte kunst dat heeft geleid. Opmerkelijk is trouwens wel dat we op dit moment weer steeds meer figuratieve kunst gaan zien.”

Kunt u het boek aanraden?
“Dit boek geeft een heel andere kijk op abstracte kunst, het maakt het toegankelijker. Karmel laat een zeer gevarieerde groep abstracte kunstenaars en kunstvormen zien. Wat ik persoonlijk ook bijzonder vind, is de enorme hoeveelheid illustraties. Je moet er af en toe eentje uitnemen, er even tijd voor nemen, de tekst lezen en dan nog eens kijken.”

Interview door Ria Hullegie

Foto: Lia van Niekerk met het boek Abstracte Kunst van Pepe Karmel